Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym. Wniosek o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją

Złożenie wniosku o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją inicjuje kontrolę owej zgodności, która nie jest  jednak związana z żadnym konkretnym orzeczeniem ani toczącym się postępowaniem – w przeciwieństwie do kontroli inicjowanej skargą konstytucyjną, która związana jest z naruszeniem praw lub wolności skarżącego w wyniku zastosowania przepisu prawa, któremu zarzuca się niezgodność z Konstytucją, czy też w przeciwieństwie do pytania prawnego, które zadawane jest przez sąd orzekający w konkretnej sprawie.

Generalną legitymację do kierowania wniosków o zbadanie ustawy z Konstytucją posiada Prezydent Rzeczypospolitej, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, 50 posłów, 30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes Najwyższej Izby Kontroli oraz Rzecznik Praw Obywatelskich – zgodnie z art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji. Oznacza to, że podmioty te mogą wnieść o zbadanie zgodności z Konstytucją każdego przepisu, który tylko podlega kontroli Trybunału Konstytucyjnego (por. postanowienie TK z 28.06.2000 r. U 1/00).

Warto wskazać, że wskazana wyżej liczebność grupy posłów lub senatorów to liczba minimalna. Trybunał Konstytucyjny umarza postępowanie zainicjowane przez grupę posłów lub senatorów po upływie kadencji Sejmu i Senatu, jeżeli wcześniej postępowanie nie zostało zakończone. Ponadto Trybunał umorzy postępowanie, jeżeli liczba posłów/senatorów popierających wniosek spadnie poniżej ww. minimum (50/30) ze względu na wygaśnięcie mandatu posła/senatora albo wycofanie poparcia (podpisu) (por. wyrok TK z 8.06.2011 r., K 3/09).

Pozostałe podmioty uprawnione do składania wniosków o zbadanie zgodności przepisów z Konstytucją, które wskazane są w art. 191 ust. 1 pkt 2-6 Konstytucji, uprawnione są do występowania o zbadanie zgodności z Konstytucją takich przepisów, które związane są z zakresem ich działania, ich kompetencjami lub które dotyczą ich sytuacji prawnej.

Tryb postępowania przed TK

Poniższy tryb postępowania dotyczy wyłącznie wniosków o zbadanie zgodności przepisów ustawy z Konstytucją, kierowanych przez podmioty mające legitymację generalną. Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym rozpoczyna wniosek o zbadanie zgodności zaskarżonych przepisów z Konstytucją wniesiony przez uprawniony podmiot. Prezes TK dokonuje wstępnej kontroli wniosku. Jeżeli wniosek wraz z uzasadnieniem spełnia wymogi przewidziane w art. 47 Ustawy o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (dalej: UOTK), to Prezes TK kieruje go do rozpoznania. Wśród wymogów takich jest np. prawidłowe przywołanie podstawy prawnej, określenie kwestionowanego aktu prawnego lub jego części, czy też oznaczenie wzorca kontroli.

Jeżeli natomiast wniosek nie spełnia wymogów prawnych i braków nie da się usunąć albo pomimo wezwania nie zostały one usunięte, wówczas Prezes Trybunału zarządza zwrot wniosku i postępowanie się kończy.

Jeżeli wniosek pozytywnie przeszedł wstępną kontrolę, Prezes Trybunału przekazuje go do rozpoznania przez właściwy skład orzekający. Zawiadamia też uczestników postępowania o przekazaniu wniosku do rozpoznania przez skład orzekający, doręczając im odpisy wniosku oraz pouczając o prawie złożenia pisemnych stanowisk.

Zasadniczo w zakresie zgodności ustawy z Konstytucją Trybunał orzeka w składzie pięciu sędziów. W przypadkach o szczególnej zawiłości Trybunał może orzekać w pełnym składzie (minimum 10 sędziów).

Podmioty będące uczestnikami postępowania wymienia art. 42 UOTK. W przypadku wniosku, który dotyczy przepisów ustawy o dostępie do informacji publicznej, uczestnikami będą: wnioskodawca; organ, który wydał akt normatywny objęty skargą (Sejm); Prokurator Generalny oraz Rzecznik Praw Obywatelskich – jeżeli zgłosi swój udział w sprawie.

W postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym organizacja społeczna, której cele statutowe korespondują z przedmiotem postępowania, w sprawie wnioskiem, nie może brać czynnego udziału. Organizacja taka może jednak po uzyskaniu zgody Trybunału lub na jego wniosek, przedstawić opinię przyjaciela sądu („amicus curiae”), w której zajmie stanowisko dotyczące rozpoznawanej przez Trybunał sprawy (por. wyrok TK z 16.01.2006 r., sygn. akt: SK 30/05).

Kolejnym etapem jest przygotowanie do rozprawy albo posiedzenia niejawnego. Skład orzekający w konkretnej sprawie może podjąć decyzję o skierowaniu sprawy do rozpoznania na posiedzeniu niejawnym, jeżeli spełnione są warunki określone w art. 92 UOTK:

Trybunał może rozpoznać wniosek, pytanie prawne albo skargę konstytucyjną na posiedzeniu niejawnym, jeżeli:

1. pisemne stanowiska wszystkich uczestników postępowania oraz pozostałe dowody zgromadzone w sprawie stanowią wystarczającą podstawę do wydania orzeczenia lub
2. sprawa dotyczy zagadnienia prawnego, które zostało wystarczająco wyjaśnione we wcześniejszych orzeczeniach Trybunału, lub
3.  z pisemnych stanowisk wszystkich uczestników postępowania bezspornie wynika, że akt normatywny, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o konstytucyjnych wolnościach lub prawach albo obowiązkach skarżącego, jest niezgodny  z Konstytucją.

Przewodniczący składu orzekającego wydaje zarządzenia mające na celu przygotowanie rozprawy, zarządza doręczanie pism uczestnikom postępowania, wzywa do przedstawienia stanowisk w sprawie.

Następnie przewodniczący składu orzekającego wyznacza termin i godzinę rozprawy albo posiedzenia niejawnego. O terminie rozprawy zawiadamia się uczestników postępowania oraz inne podmioty wezwane do udziału w postępowaniu. W przypadku posiedzenia niejawnego przewodniczący składu orzekającego zawiadamia uczestników postępowania i organy lub podmioty wezwane do udziału w postępowaniu o tym, że rozpoznanie sprawy nastąpi na posiedzeniu niejawnym oraz o terminie i miejscu ogłoszenia orzeczenia.

Rozprawa powinna odbyć się nie wcześniej niż po upływie 30 dni od dnia doręczenia uczestnikom postępowania zawiadomienia o jej terminie. Termin ten może zostać skrócony przez Prezesa TK o połowę, chyba że skarżący wyrazi pisemny sprzeciw w terminie 7 dni od dnia doręczenia zarządzenia o skróceniu terminu.

Podczas rozprawy wnioskodawca przedstawia swoje stanowisko oraz dowody na jego poparcie, a także odpowiada na pytania zadawane przez sędziów Trybunału. Następnie prawo głosu ma każdy z uczestników postępowania, a jeżeli do udziału w sprawie wezwane zostały też inne organy lub podmioty, to również im przysługuje prawo głosu.

Jeżeli Trybunał uzna sprawę za dostatecznie wyjaśnioną, wówczas przewodniczący składu orzekającego zamyka rozprawę. Sędziowie udają się na niejawną naradę, która obejmuje dyskusję i głosowanie nad mającym zapaść orzeczeniem i jego zasadniczymi motywami, a także sporządzenie orzeczenia. Wydanie orzeczenia może zostać odroczone na czas nieprzekraczający 14 dni w sprawach o szczególnej zawiłości albo z innych ważnych powodów.

Orzeczenia Trybunału zapadają większością głosów. Sędzia składu orzekającego, który nie zgadza się z większością głosujących, może podczas głosowania nad orzeczeniem zgłosić zdanie odrębne, uzasadniając je w formie pisemnej, które może dotyczyć rozstrzygnięcia lub uzasadnienia orzeczenia.

Kolejnym krokiem jest ogłoszenie orzeczenia uczestnikom postępowania. Zasadniczo Trybunał Konstytucyjny wydać może jedno z dwóch rozstrzygnięć:

1. orzeczenie o zgodności zaskarżonego aktu prawnego (przepisów prawnych) z Konstytucją, albo
2. orzeczenie o niezgodności zaskarżonego aktu prawnego (przepisów prawnych) z Konstytucją.

W terminie nie dłuższym niż 30 dni Trybunał sporządza uzasadnienie swojego orzeczenia. Orzeczenie Trybunału podlega niezwłocznemu ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP – termin ten dotyczy publikacji orzeczenia, a zatem publikacja w Dzienniku Ustaw RP powinna odbyć się niezwłocznie po jego ogłoszeniu, a nie dopiero po sporządzeniu uzasadnienia.

Orzeczenia TK są ostateczne. Nie ma możliwości do ich zaskarżenia. Związane są nimi nie tylko strony (uczestnicy) postępowania i sam Trybunał, ale też każdy inny podmiot.

W przypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny uznał, że zaskarżone przepisy są zgodne ze wskazanymi przez skarżącymi przepisami Konstytucji, powstaje stan powagi rzeczy osądzonej (res iudicata), co oznacza, że nikt nie może skutecznie kwestionować danego aktu prawnego (danych przepisów), zarzucając mu ponownie naruszenie tych samych przepisów Konstytucji.

Jeżeli Trybunał stwierdzi nieważność zaskarżonego aktu, to niekonstytucyjne przepisy wskazane w sentencji wyroku TK, tracą moc obowiązującą względem wszystkich (skutek erga omnes) – żaden sąd nie powinien rozstrzygnąć na podstawie takich przepisów. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego daje też podstawę do wznowienia postępowań administracyjnych oraz sądowych, w których rozstrzygnięcia zapadły na podstawie przepisów prawnych, które uznane zostały za niezgodne z Konstytucją.

Zwykle utrata mocy obowiązującej aktu prawnego (przepisów prawa), który uznany został za niezgodny z Konstytucją, następuje w momencie publikacji orzeczenia w Dzienniku Ustaw, chyba że z samego wyroku wynika inny termin, w którym akt prawny (przepisy prawa) traci moc obowiązującą.